Dwie rodziny


Mój Boże – zamyśliła się pani Leokadia Dymańska – gdyby ktoś nas wtedy wydał Niemcom, to nie byłoby całej naszej rodziny, która liczy dziś 37 osób. I nie byłoby żydowskiej rodziny Śpiewaków, która liczy ponad 20 osób.


Gania i Mordechaj


Rodzice pani Leokadii – Bronisława i Franciszek Bochenkowie – mieszkali w miejscowości Lubiczko, w parafii gręboszowskiej. Ich sąsiadami była żydowska rodzina Śpiewaków. – Biedni byli, mieli tylko mórg pola. Pan Śpiewak trudnił się też krawiectwem. Śpiewakowie mieli na wychowaniu 7 dzieci, a wśród nich byli nastoletni Mordechaj, którego nazywaliśmy Mordek, a potem Mietek, i Gania, którą nazywaliśmy Gienia. Chłopak pracował u nas w gospodarstwie, bardzo lubił konie – opowiada pani Leokadia. Wiosną 1941 roku Niemcy utworzyli w niedalekim Korczynie otwarte getto, dokąd nakazali przywieźć wszystkich żydowskich mieszkańców regionu. – I mojemu ojcu sołtys nakazał zawieźć Śpiewaków za Wisłę. Tato ich potem tam odwiedzał, bo getto było otwarte, zawoził jedzenie. Ale raz powiedział Gieni i Mietkowi, by jeśli mogą, uciekali z getta – mówi pani Leokadia.

Udało się, ale nie bez przygód. Mietek przepłynął Wisłę wpław, lecz Gienia się już bała. Poszła piechotą, przez most na Wiśle, gdzie przecież były kontrole. Ale jakoś udało się jej zdobyć pod drodze motykę, chustkę na głowę, opałkę na ziemniaki. I tak, jako miejscowa, przeszła przez most. Mietek, jak przepłynął przez rzekę, całą noc przesiedział w zbożu. Potem przyszedł do Bochenków i błagał Franciszka, żeby go ukrył. – Ojciec się zgodził, choć wiedział, co grozi za ukrywanie Żydów. A za jakieś cztery, pięć dni dotarła do naszego domu Gienia – opowiada pani Leokadia, która miała wtedy 8 lat. Było to latem 1943 roku.


Siedem nakryć


Rodzeństwo ukrywało się w różnych miejscach gospodarstwa. Na strychu domu, w stodole, w stajni. Musieli się przemykać tam nocą… – A sołtys wiedział, że u nas są Żydzi. I partyzanci wiedzieli. Pamiętam raz jeden z obiadów. Nas było w domu pięcioro, rodzice, ja i dwóch braci. A talerzy na stole siedem. I przyszedł Niemiec. Mieliśmy dwa pokoje, w tym jeden duży, kuchnię, sień, a z niej wyjście na strych. Niemiec nie mógł dojść, dlaczego na stole siedem nakryć, a nas pięcioro. Coś zaczął podejrzewać. Wziął mnie do pokoju, a tam stały duże szafy. Kazał otwierać. Otwieram pierwszą i mówię, że nikogo tu nie ma. Zaczynam otwierać drugą i widzę Gienię, jak trzyma palec na ustach i każe mi milczeć, że ją widzę. Jakoś tak otwarłam – nie otwarłam tej szafy i krzyknęłam, że w niej też nikogo nie ma. Niemiec już nie chciał sprawdzać i wyszedł z pokoju. Mietek zdążył uciec na strych – przypomina sobie pani Leokadia.


Adolf nas uratował


Bochenkowie byli zamożnymi, jak na owe czasy, gospodarzami. Toteż upatrzyli sobie ich Niemcy, którzy stołowali się nawet w ich domu. – W 1938 roku urodził się mój drugi brat, rodzice dali mu na imię Adolf. Niemcy bardzo go lubili, bo myśleli, że jest Adolfem na cześć Hitlera. Cukierki mu przynosili… – śmieje się pani Leokadia. – A mnie Dolek z żartem w oku opowiadał, że rodzina ocalała i Żydzi tak samo tylko dzięki niemu, bo Adolf miał na imię – dodaje ks. dr Ryszard Banach, historyk Kościoła pochodzący z Kars, miejscowości nieodległej od Lubiczka.

Pani Leokadia wydobywa z pamięci tamtych czasów jeszcze szklankę mleka, którą pod drabinie niosła Śpiewakom na strych, i chleb, który im podawała. Nie bała się, była przecież dzieckiem. – Ale ojciec bardzo to wszystko przeżywał. Raz przyszli partyzanci i powiedzieli, że wiedzą, iż mamy Żydów u siebie. A ojciec im na to: „Jak wiecie, to sobie ich weźcie!”. Nic nie odpowiedzieli. Poszli. A człowiek potem słyszał, jak straszne rzeczy spotykały całe rodziny, które ukrywały Żydów. Wyprowadzano ich pod stodołę, na podwórze, potem seria z automatu, granat wrzucony w budynki gospodarcze, trupy i pożar… – mówi pani Leokadia. 


Ocalili świat


Moja rozmówczyni wspomina tamte czasy z wielką ufnością. – To Pan Bóg nad nami czuwał, że nikt nas nie wydał, że chleba starczyło dla wszystkich… – podkreśla pani Leokadia.

Gienia i Mietek pozostali u Bochenków do kwietnia 1945 roku, potem odeszli. Cała ich rodzina, z wyjątkiem wujka, zginęła w Bełżcu. Niemcy w 1944 roku zlikwidowali getto w Korczynie. Blisko 4 tys. Żydów załadowano na wagony i powieziono do niemieckiego obozu koncentracyjnego. Śpiewakom, siostrze i bratu, udało się przeżyć Holokaust i wyjechać do Izraela. Założyli oboje rodziny, doczekali się dzieci i wnuków.

– Jeszcze jak mama żyła, to Gienia się z nami kontaktowała. Przysyłała listy i pomarańcze – mówi pani Leokadia. – Których nawet ja próbowałem – dodaje ze śmiechem ks. Banach.

Franciszek i Bronisława Bochenkowie otrzymali pośmiertnie medal „Sprawiedliwy wśród narodów świata” w 2006 roku. Należą do grona 6 tys. Polaków, którzy ratowali Żydów podczas II wojny światowej. Ich zdjęcia wiszą w Instytucie Yad Vashem w Izraelu, gdzie również rośnie ich drzewko. 


Schrony w Połomi


Takiego szczęścia nie mieli Rębisiowie z Połomei, dziś Połomi, wioski w parafii Dobrków. Anna i Józef mieszkali tam z czwórką dzieci, narzeczonym jednej z córek i nastoletnią służącą. Jak pisze Michał Maziarka, „rodzina Rębisiów zorganizowała trzy kryjówki w celu ukrywania Żydów. Dwie z nich znajdowały się w zabudowie gospodarstwa. Jedna została wykopana pod stodołą, druga pod drewutnią. Trzecia kryjówka zorganizowana została pod oborą dalszej sąsiadki i służącej w ich gospodarstwie – Zofii Miela, która wyraziła zgodę na to, aby ukrywały się u niej osoby narodowości żydowskiej”.

Jesienią 1941 roku w schronach u Rębisiów i Zofii Mieli zamieszkała 12-osobowa rodzina żydowska Bochnerów z Pilzna. Po pewnym czasie czterech mężczyzn opuściło kryjówkę, w której pozostało trzech mężczyzn, cztery kobiety oraz dziewczynka w wieku 5 lat.


Seria z karabinu


Zarówno Rębisiowie, jak i Zofia Miela otrzymywali ostrzeżenia, że mogą zostać wydani, bo ukrywają Żydów, ale nie spodziewali się, że tragedia czyha tuż-tuż. „Mglistym rankiem około godz. 6 – opisuje Michał Maziarka – oddział żandarmerii, funkcjonariuszy gestapo i policjanci granatowi z Dębicy otoczyli gospodarstwo Rębisiów”. Z domu wyprowadzono na podwórze Annę Rębiś, żonę Józefa, córki Zofię i Wiktorię oraz syna Karola. „Szli oni rzędem, jedno za drugim. Za nimi szedł Niemiec z bronią automatyczną. Kiedy podeszli wszyscy pod okno domu, Niemiec oddał serię strzałów i cała rodzina padła nieżywa na ziemię”. Ojca rodziny Józefa katowano w domu, próbując wydobyć zeń informacje, podobnie potraktowano narzeczonego córki Józefa – Feliksa Gawrysia. W końcu i ich Niemcy wyprowadzili na zewnątrz i rozstrzelali.

Z całej rodziny Rębisiów ocaleli tylko dwaj synowie. Jeden zdążył się usamodzielnić jeszcze przed wojną i opuścił Połomię. Drugi w dniu masakry był poza domem. Został w porę ostrzeżony i nie wrócił do domu. Zdołał jednak pojawić się tam nocą i zobaczyć ciała swych najbliższych na klepisku stodoły. Do końca okupacji ukrywał się przed Niemcami…


Wódka po zbrodni


W czasie pacyfikacji gospodarstwa Rębisiów przebywało tam dziesięciu Żydów, siedmiu mężczyzn, dwie kobiety i jedna dziewczynka. Zostali zmuszeni do wyjścia z kryjówek i rozstrzelano ich na podwórzu. – „Najpierw było słychać wybuchy jakby z granatu, a następnie oddano serię strzałów, po których słychać było jęk i lament” – pisze Michał Maziarka. Żydów pochowano na podwórzu. Rębisiów nakazano pochować bez pogrzebu na cmentarzu parafialnym w Dobrkowie. Niemcy wezwanym mieszkańcom Połomii nakazali również ogołocić ze wszystkiego schrony, a znalezione rzeczy załadować na furmanki, którymi zabójcy odjechali do Dębicy. Jak zauważają świadkowie, Niemcy po dokonaniu zbrodni pili wódkę. 
W czwartym dniu po masakrze u Rębisiów Niemcy zastrzelili Zofię Mielę, która razem z Rębisiami ukrywała Żydów. Na szczęście ci, którzy się u niej ukrywali, zdążyli uciec. Podobnie jak 18-letnia wnuczka pani Zofii Eugenia.

W lutym 2010 roku Lech Kaczyński przyznał rodzinie Rębisiów Krzyże Komandorskie Orderu Odrodzenia Polski. Uczynił to wówczas wobec 72 osób z Podkarpacia. Co najmniej 1600 Polaków z tego terenu ukrywało około 2900 Żydów. Niemcy zabili 200 Polaków za udzielanie im pomocy.