Listopadowy spacer po podlaskim lesie. Naprawdę biały krzyż, a przynajmniej pobielony, przypomina o dawnej walce. Czyjej? Miejscowi wiedzą, pamiętają. Przynoszą znicze i kwiaty z ogródka. Nie jest prawdą, że ludzie nie pamiętają, że sam krzyż nie pamięta. Jest jednak prawdą, że ta pamięć jest zagrożona. Przez szybko biegnący czas, przez zapomnienie, przez wyludnianie się wsi i okolic. Starsi umierają, młodych nie ma… Może faktycznie za czas jakiś i krzyż zapomni?

Bezimienne groby, bezimienni bohaterowie. I bohaterki, bo o nich zapomina się jeszcze szybciej. Jeszcze niestety skuteczniej. Mężczyzna z bronią w ręku był bardziej widoczny, trudniej więc o nim zapomnieć. Kobieta w konspiracji, zaprzysiężona lub nie, ukryta – mniej zapamiętana, mimo że bardzo dzielna, o wielkiej odwadze, spełniająca wiele zadań bardzo ważnych i nie do wyliczenia oraz wycenienia: nakarmić, opatrzyć rany, ukryć uciekinierów.

Gdy ostatnio ktoś zapytał mnie, po raz kolejny, dla kogo napisałam książkę „Wojenne siostry”, chyba po raz pierwszy dotarło do mnie tak mocno, że pisałam właśnie dla tych nieznanych, nieodkrytych, zapomnianych. Dla bohaterek nieznanych, dla kobiet walczących o niepodległość, dla kobiet walczących o godność drugiego człowieka. Pisałam, by oddać im hołd, dla zupełnie nieznanych wojennych sióstr, ale też szerzej – dla nieznanych kobiet wojny, które aktywnie i bezkompromisowo, w bardzo różny sposób sprzeciwiały się złu, zniewoleniu, przemocy.

Tyle możemy zrobić wszyscy: mieć świadomość, że oprócz znanych bohaterów za naszą wolność walczyli, umierali, płacili wysoką cenę nieznani bohaterzy i bohaterki. Znicz w miejscach zapomnianych, symboliczne oddanie hołdu – to też jest ważne. I nie dajmy sobie wmówić, że to czczy, nic nieznaczący gest. To namacalna pamięć. Także modlitwa jest ważna – za nie i za nich. Modlitwa za zapomnianych bohaterów. Może niejednemu z nich bardzo potrzebna…

Tuż przed kolejnym Świętem Niepodległości, tuż przed 11 listopada, zadanie do wykonania: odnaleźć w miejscu zamieszkania chociażby ślad zapomnianego bohatera, zapomnianej bohaterki. A może za owym śladem przyjdzie historia piękna i budująca, która zainspiruje, odmieni, wskaże drogę? Nieznani bohaterzy i bohaterki są wciąż do odkrycia dla nas i dla przyszłych pokoleń.•