Klauzula sumienia w krajach UE i USA

Włochy

We Włoszech klauzula sumienia ma źródło w wolności sumienia i wolności religii, które są prawami konstytucyjnie zagwarantowanymi. Jest ona zawarta także w kodeksach etyki lekarzy, pielęgniarek, farmaceutów oraz dokumentach Narodowego Komitetu Bioetyki oraz wyrokach Sądu Konstytucyjnego Włoch. Na przykład klauzula sumienia jest uregulowana w ustawie z 1978 r. dotyczącej norm opieki nad macierzyństwem i dobrowolnego przerywania ciąży. Na jej podstawie lekarz lub pielęgniarka może powstrzymać się od udziału w procedurach zmierzających do przeprowadzenia zabiegu przerywania ciąży oraz od wykonywania takich zabiegów, jeżeli uprzednio złoży stosowne oświadczenie.

Klauzula sumienia została wyrażona także w Kodeksie Deontologii Medycznej w myśl którego lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, jeżeli zwłoka w ich udzieleniu nie pogorszy stanu zdrowia osoby znajdującej się pod jego opieką, z tym że ma obowiązek udzielić tej osobie wszelkich użytecznych informacji oraz wyjaśnień.

Natomiast zgodnie ze stanowiskiem Narodowego Komitetu Bioetyki lekarz – odwołując się do klauzuli sumienia – może powstrzymać się od przepisania kobiecie środków postkoitalnych ze względu na ich potencjalnie działanie wczesnoporonne. Podobne normy odnośnie klauzuli sumienia obowiązują pielęgniarki i położne.

We włoskim porządku prawnym w stosunku do farmaceutów nie ma natomiast przepisów opartych o konstytucyjną gwarancję wolności sumienia, która wyraża się w prawnej konstrukcji tzw. klauzuli sumienia. Należy jednak wskazać, że Narodowy Komitet Bioetyki w dokumencie dotyczącym klauzuli sumienia farmaceutów w zakresie sprzedaży środków postkoitalnych przyjął, że farmaceuta – odwołując się do klauzuli sumienia – może uchylić się od sprzedaży tychże środków ze względu na ich potencjalne działanie wczesnoporonne. Kodeks Etyki Farmaceuty nakłada na farmaceutę obowiązek ochrony i promowania życia ludzkiego, które od poczęcia jest konstytucyjnie chronione.

USA

W USA w następstwie decyzji podjętych w 1973 r. przez Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w tzw. sprawach Roe przeciwko Wade oraz Doe przeciwko Bolton, legalizujących aborcję na całym terytorium kraju, władze federalne i stanowe wprowadziły przepisy, które pozwalają pracownikom i instytucjom służby zdrowia na odmowę świadczenia usług związanych ze zdrowiem reprodukcyjnym bez groźby poniesienia konsekwencji prawnych, finansowych i zawodowych. Od decyzji Sądu Najwyższego kształt prawa federalnego dotyczącego aborcji był później przez 40 lat modyfikowany przez pięć aktów prawnych. Na przykład poprawka z 1996 r. zakazuje władzom federalnym, stanowym i lokalnym jakiejkolwiek dyskryminacji instytucji lub osoby, która odmawia prowadzenia lub udziału w szkoleniu aborcyjnym, odmawia przeprowadzenia aborcji albo odmawia kierowania do aborcji lub na szkolenie aborcyjne. Bardzo ważne dla wzmocnienia prawodawstwa federalnego w zakresie klauzuli sumienia było rozporządzenie z grudnia 2008 r. wydane przez ministerstwo zdrowia. Na jego mocy osoby fizyczne i instytucje korzystające z funduszy federalnych, w tym organy władz stanowych i lokalnych muszą pisemnie potwierdzić, że nie będą dyskryminować lekarzy i innych pracowników służby zdrowia w kwestiach zatrudnienia, awansu itp. z powodu prowadzenia lub udziału albo odmowy przeprowadzenia bądź udziału w dopuszczalnych prawem procedurach sterylizacji lub aborcji, jeżeli takie działanie byłoby sprzeczne z ich przekonaniami religijnymi lub moralnymi.

Sytuacja zmieniła się, gdy prezydentem został Barack Obama, który od początku swego urzędowania zapowiadał ograniczenie zakresu stosowania klauzuli sumienia wypracowanej przez administrację prezydenta George`a Busha. W dokumencie z lutego 2011 r. ministerstwo zdrowia stwierdziło, że świadczeniodawcy usług opieki zdrowotnej nie mogą odmówić leczenia pacjentów których „styl życia”, „orientacja seksualna” lub inne względy są sprzeczne z ich sumieniem. Ponadto uznało wyraźnie, że antykoncepcja nie może być utożsamiana z aborcją, dlatego udostępnianie antykoncepcji nie wchodzi w zakres klauzuli sumienia.

Podsumowując można uznać, że obecnie obowiązujące przepisy federalne wyraźnie zezwalają pracownikom i instytucjom służby zdrowia na odmowę świadczenia usług medycznych związanych z aborcją i sterylizacją. Zgodnie z tymi przepisami agencje rządowe nie mogą wymóc świadczenia pewnych usług, ani stosować "dyskryminacji" wobec osób fizycznych i instytucji, które odmawiają ich świadczenia. Ponadto instytucje korzystające z niektórych funduszy federalnych nie mogą podejmować działań dyscyplinarnych wobec pracowników służby zdrowia ze względu na ich postępowanie wynikające z przekonania na temat aborcji lub sterylizacji.

Niemal we wszystkich stanach wprowadzono podobne rozwiązania w odniesieniu do aborcji oraz, w wielu przypadkach, sterylizacji i innych usług związanych z antykoncepcją. Istotne różnice dotyczą stosowania klauzuli sumienia przez instytucje opieki zdrowotnej. W niektórych stanach zakres jej stosowania jest ograniczony do instytucji prywatnych lub religijnych, w innych – mają one zastosowanie do wszystkich instytucji świadczących opiekę zdrowotną.

W następstwie wprowadzenia pod koniec lat 90. XX w. antykoncepcji doraźnej, problem klauzuli sumienia objął swoim zasięgiem również farmaceutów i apteki. Od tego czasu w niektórych stanach uchwalono ustawy zezwalające – w sposób wyraźny – na odmowę świadczenia opieki zdrowotnej z uwagi na przekonania religijne lub moralne. W innych wprowadzono ustawy zawierające sformułowania o charakterze ogólnym, które mogą mieć zastosowanie również w takich sytuacjach. Ponadto, w wielu stanach, w których wymaga się, aby ubezpieczenie zdrowotne obejmowało środki antykoncepcyjne na równi z innymi lekami na receptę, obowiązek ten nie dotyczy niektórych pracodawców zakładów religijnych lub ubezpieczycieli.

Krzysztof Tomasik

Oprac. na podstawie materiałów Biura Analiz Sejmowych Sejmu RP.